سم چیست؟
"سم" ماده ای است که با مقادیر کم از راه های: تنفس، پوست و دستگاه گوارش وارد بدن یک موجود زنده می شود. این ماده می تواند اعمال حیاتی جاندار را مختل کرده و حتی آن را از پا درآورد.
سموم دفع آفات نباتی نیز در این گروه قرار دارند. در کار با این سموم باید نکات ایمنی رعایت شود. بدین ترتیب علاوه بر تولید محصول سالم، سلامت کاربر سمپاش و در نتیجه سلامت جامعه حفظ می شود.



الف – نکات ایمنی قبل از سمپاشی
-    سم ، باید براساس توصیه کارشناسان، با نسخه گیاه پزشکی و از فروشگاه های مجاز سموم تهیه شود. چنانچه سمی از سال قبل در انبار موجود است، باید بررسی شود که دارای رسوب و ذرات معلق نباشد. همچنین تغییر رنگ نداده و کلوخه نشده باشد.
*وسایل مورد نیاز سمپاشی شامل : لباس کار، دستکش لاستیکی، عینک دوره دار، ماسک شیشه ای، کلاه ضدآب، کفش و ماسک های تنفسی می باشد.

1-  دستکش، مهم ترین محافظ در برابر نفوذ سم به داخل پوست است.
* قبل از شروع کار، دقت کنید که دستکش ها پاره نباشند.
* ضمن استفاده از دستکش های مناسب کار با سموم دفع افات، آن ها را به فواصل زمانی معین تعویض کنید.
* در زمان استفاده از آفت کش ها به هیچ وجه از دستکش های چرمی، کاغذی و یا الیافی استفاده نکنید. این مواد به راحتی مایعات و غبارهای سمی را جذب کرده، نگه می دارند و می توانند منبع مهمی از آلودگی باشند.

2- برای فراهم شدن حداکثر ایمنی ، در هنگام کار از عینک مخصوص و مناسب استفاده کنید.
3- ماسک شیشه ای ، وسیله ای راحت و مطمئن برای حفاظت از چشم ها و صورت است.
4- در هنگام کار با سموم، استفاده از کلاه ضد آب با لبه پهن، باعث کاهش آلودگی پشت گردن و صورت شده و از آفتاب سوختگی نیز جلوگیری می کند.
5- کفش مناسب برای سمپاشی باید یک تکه ، ضد آب و از مواد شیمیایی بوده و تا زیر زانو را بپوشاند. پوتین های پلاستیکی، بهترین محافظ پا در هنگام کار با سموم هستند. استفاده از کفش های کتانی و چرمی، به دلیل جذب سموم و الوده کردن پا، توصیه نمی شود.
6- ماسک های تنفسی، برای جلوگیری از استنشاق مواد سمی استفاده می شود. سموم به صورت مه، گرد و بخار باعث ایجاد مشکلات تنفسی در کاربران می شود. معمولاً بر روی برچسب سموم، یک شماره به صورت   TC

حفظ سلامت کشاورز
تا آنجایی که امکان دارد از پوست خود در برابر سموم دفع آفات نباتی مراقبت کنید.
* برای تأثیر بهتر سموم، نوع آفت باید توسط کارشناس شناسایی شده و سم مناسب ، با در نظر گرفتن آفت و نوع محصول توصیه گردد.
* برچسب هر سم، مدرکی رسمی است که شامل تمام اطلاعات مربوط به طرز استفاده صحیح و توصیه های ضروری مربوط به آن سم می باشد. در ایران برچسب سم باید حاوی اطلاعاتی باشد که هیأت نظارت بر سموم به تصویب رسانده است (براساس بند"ب" ماده "35" ؟آیین نامه اجرایی قانون حفظ نباتات)
* قبل از استفاده از سم ، باید بروشور مربوط مطالعه شده و طبق دستورالعمل آن اقدام شود.

* اصطلاحاتی که روی برچسب قوطی های سموم مختلف نوشته شده است عبارتند از:
1- ماده مؤثر: به ترکیبات شیمیایی موجود در یک سم تجارتی که دارای خاصیت آفت کشی هستند، گفته می شود. به عنوان مثال:" سم 60 درصد امولسیون" دارای 60 درصد ماده مؤثر سمی و 40 درصد مواد همراه غیر سمی است.
2- مواد همراه: این مواد، یا قابلیت حل شدن محلول را افزایش داده یا به عنوان ترکیبات امولسیون کننده و خیس کننده عمل می کنند. همچنین باعث رنگین شدن سم می شوند.
 

3- LD 50% درجه مسمومیت : مقدار سم خالص، بر حسب میلی گرم"به ازای هر کیلوگرم وزن بدن" که باعث مرگ حداقل 50 درصد جانوران مورد آزمایش می شود. هر چه عدد LD 50 کوچکتر باشد، سمیت آن بیشتر است.


4- دوره کارنس: به "فاصله آخرین سمپاشی تا برداشت محصول" می گویند. به عبارت دیگر، " مدت زمانی که سم می تواند پس از سمپاشی سمیت خود را حفظ کند"، دوره کارنس گفته می شود. این مدت در مورد سموم مختلف متفاوت است. برای جلوگیری از مسمومیت ها و حفظ سلامت جامعه، این مدت باید رعایت شود. در هنگام سمپاشی، به دوره کارنس ثبت شده بر روی سم دقت شده و تا قبل از آن زمان، از برداشت محصول خودداری گردد.زیرا قبل از گذشت این زمان ، مقداری از سموم در محصول باقی مانده و به مرور در بافت های بدن ذخیره و سبب بروز مسمومیت مزمن و انواع بیماری ها و اختلالات زنتیکی می شود.

ب – نکات ایمنی حین سمپاشی
1- موقع سمپاشی، سم را بو نکنید.
2- از خوردن، آشامیدن و استعمال دخانیات پرهیز کنید.
3- در صورت وزش باد، عمل سمپاشی را پشت به باد انجام دهید.
4- برای تهیه محلول سمی، هرگز آن را با دست به هم نزنید.
5- محلول سمی را روی بدن و محصولاتی که نیاز به سمپاشی ندارند و همینطور بر روی علوفه دام ها نپاشید.
6- فشار سمپاشی را طوری تنظیم کنید که قطرات درشت روی گیاه تشکیل نشود ، چون باعث سوختگی گیاه می شود.
7- از ریختن محلول سمی در آب های جاری، محل آبشخور حیوانات و استخرهای منابع آبی پرهیز کنید.
8- سموم را برای راحتی کار سمپاشی ، با هم مخلوط نکنید. چرا که این امر گاه باعث تشدید اثر سموم شده و در نهایت منجر به سوزندگی گیاه می شود. گاهی هم ، اثر دو سم خنثی شده و هزینه اضافی بر کشاورز تحمیل می شود.



ج- نکات ایمنی پس از سمپاشی
1- کارگز سمپاش باید پس از پایان کار، استحمام کرده و لباسش را عوض کند.
2- در برنامه ریزی برای سمپاشی، لازم است به اطلاعیه های هواشناسی توجه کنیم. اگر به طور تقریبی در کمتر از شش ساعت پس از سمپاشی بارندگی اتفاق افتاد، به دلیل آن که تأثیر سموم کم می شود، باید ضمن مشورت با کارشناسان، سمپاشی تکرار شود. توجه به این موضوع، در کاهش مصرف سموم و جلوگیری از آلودگی محیط زیست، بسیار مؤثر است.
3- ظروف خالی سم را له کرده و مدفون کنید.
4- به بچه ها نباید اجازه داده شود که از ظروف خالی سم، به عنوان وسیله بازی استفاده کنند. همچنین بزرگسالان نباید آنها را مورد استفاده قرار دهند.
5- ظروف شیشه ای را، در صورتی که آلوده شده اند، شکسته و در خاک دفن کنید. همچنین پاکت ها و کیسه های خالی سموم را می توان با رعایت مسائل ایمنی در محل مناسب و به دور از منطقه مسکونی سوزاند.
6- از رها کردن قوطی های سموم در کنار نهرهای آب، خودداری کنید، زیرا سبب مرگ و میر حیوانات آبزی می شود.
7- پس از خاتمه کار، دستگاه سمپاشی با مواد قلیایی مانند پودر لباسشویی شسته و خشک شود.
8- از ورود اطفال و حیوانات اهلی به منطقه سمپاشی شده جلوگیری گردد.
9- به منظور هشدار در مورد آلودگی مزرعه، مناطق سمپاشی شده باید توسط تابلوهای نصب شده مشخص شوند.
10- اگر در زمان استفاده از آفت کش یا کمی بعد از آن، همراه با علائم مسمومیت، احساس ناراحتی کردید، به سرعت به پزشک مراجعه کنید.



* نکات ایمنی در جابجایی سموم
1-    مواد غذایی و علوفه دام را با خودروی حمل سموم جابجا نکنید.
2-    قبل از جابجایی سموم، از سالم بودن ظرف ها مطمئن شوید. ظروف باز و سوراخ را جابجا نکنید.
3-    در حین جابجایی، از وارد آمدن خسارت به برچسب سم و تغییر در مواد مؤثر سم باید جلوگیری شود.
4-    راننده باید اطلاعات لازم را در مورد حمل سموم داشته باشد تا در مواقع ضروری( تصادف، آتش سوزی و یا ریختن سموم) اقدامات لازم را انجام دهد.
5-    در صورت نشتی از ظرف سم، باید به سرعت محل آلوده تمیز و ظرف عوض شود. در صورت ریختن مواد سمی، افراد متفرقه را از محل آلوده دور کرده و روی سم را با خاک، شن و امثال آن پوشاند. سعی نشود که محل آلوده ، با آب یا مواد دیگر شسته شود، زیرا سم بیشتری در محیط پخش خواهد شد.
6-    در بارگیری و بارچینی، وزن بار به طور یکنواخت توزیع شود. بسته های سنگین هرگز روی بسته های سبک قرار نگیرد.
7-    بسته ها باید طوری چیده شوند که برچسب دستوری آنها به طور مستقیم در معرض دید باشد.



* ایمنی در انبار داری و ذخیره سموم
1-    محل انبار باید مکانی مجزا بوده و در مجاورت اماکن مسکونی، مدارس و ... نباشد.
2-    محل انبار، از نظر بارگیری، تخلیه و حمل و نقل وسیله نقلیه، شرایط مناسبی داشته باشد.
3-    در ساخت انبار، از بکاربردن مصالحی که قابلیت اشتغال داشته، محترقه باشد و یا در  آتش سوزی تأثیر داشته باشد، اکیداً خودداری گردد. کف انبار باید غیرقابل نفوذ مایعات به درون زمین بوده و به آسانی شسته شود.
4-    انبار دارای تهویه مناسب بوده و از روشنایی کافی برای بازرسی  وضعیت سموم و خواندن برچسب ، برخوردار باشد.



مسمومیت
هر انسان یا حیوانی که "سم" از طریق بینی، دهان یا پوست وارد بدن او شده و موجب ناراحتی ، بیماری یا مرگ وی گردد، مسموم شده است.
*مسمومیت به دو صورت ایجاد می شود:
1- به طور مستقیم ، بر اثر تماس با سم یا خورده شدن
2- یا از طریق غیر مستقیم و یا به صورت مزمن.


*مسمومیت مزمن ، به سه صورت به بدن آسیب می رساند:
1- اثر مستقیم بر بافت ها و ارگان های بدن
2- اثر سرطان زایی
3- ایجاد اختلالات کروموزونی و توارثی در نسل انسان



علائم مسمومیت
بستگی به نوع سم ، مقدار آن و مدتی که از مصرف آن سم گذشته باشد، دارد. اما به طور کلی می توانیم بگوییم : معمولاً سرگیجه، حالت تهوع، استفراغ، دل درد، دل پیچه ، عرق کردن، رنگ پریدگی و خواب آلودگی در شخص مسموم دیده می شود.

علایم مسمومیت	نوع مسمومیت
سوزش، سرفه، خفگی و تنگی نفس	تنفسی – بینی و شش ها
تهوع، استفراغ و اسهال	گوارشی – معده و روده
درد و اختلال در میزان اوره	کلیوی
سردرد، سرگیجه، اختلالات رفتاری، افسردگی و تشنجات اغمایی	عصبی – مغز و نخاع
کم خونی، خستگی و ضعف	خونی
خارش ، سرخی و تورم	پوستی – پوست و چشم
ناباروری و سقط جنین	دستگاه های تولید مثل

چه کارهایی برای فرد مسموم باید انجام دهیم؟
•    از اطرافیان و خود مسموم بپرسید که با چه ماده ای تماس داشته و یا آن را خورده است.
•    قوطی سم را بگیرید و برچسب آن را بخوانید.
•    فوراً کمک های اولیه را شروع کنید.



کمک های اولیه در مورد فرد مسموم
•    فوراً او را از محل سمپاشی خارج کنید و در هوای آزاد نگه دارید.
•    اگر لباسش آلوده به سم است، به سرعت آنها را بیرون بیاورید.
•    محل هایی از بدن را که به سم آلوده شده، با آب و صابون بشویید. سپس او را خشک کرده و بپوشانید.
•    بیمار را در حالت استراحت و گرم نگه دارید.
•    اگر سم داخل چشم ها پاشیده شده، فوراً چشم را زیر آب بگیرید و شستشو دهید( 10 تا 15 دقیقه)
•    باید راه های تنفسی ، یعنی دهان، گلو و بینی را تمیز کرده و باز نگه دارید.
•    در سریع ترین زمان ممکن، مسموم را به مرکز بهداشتی درمانی برسانید.



*علائم مسمومیت انواع سموم و روش های درمانی
1-    مسمومیت ناشی از سموم کلره
به طور عمده، سیستم مرکزی اعصاب را مورد حمله قرار می دهد . مسمومیت ناشی از آن ، بیشتر جنبه مزمن دارد. اما موارد مسمومیت حاد با این سموم، باعث ایجاد اختلالات گوارشی، همراه با سردرد، فراموشی، کاهش حس لامسه( در دز بالا) و گاهی نیز تشنجات عضلانی می شود.
برای درمان، پادزهر شناخته شده ای وجود ندارد. درمان از روی علائم بروز کرده صورت می گیرد:
•    استفاده از ماسک اکسیژن
•    داروهای ضد تشنج در هنگام بروز تشنج مانند فنوباربیتون سدیم، هگزاباربیتوات سدیم و فنوباربیتون
•    استفاده از دیازپام در زمان بروز تشنج
•    شساشوی معده در مسمومیت گوارشی
•    اجتناب از مصرف مواد روغنی و نیز داروهای تحریک کننده اعصاب


2- مسمومیت ناشی از سموم فسفره
- علائم خاص مسمویت سموم فسفره شامل:
•    کاهش ضربان قلب و فشار خون در ابتدای مسمومیت
•    و بالا رفتن آنها بعد از پیشرفت مسمومیت می باشد

-    بطور کلی، درمان مسمومیت ناشی از سموم فسفره شامل:
•    شستشوی معده  در مسمومیت گوارشی
•    تنفس مصنوعی در صورت بروز نارسائی تنفسی
•    مصرف سولفات آتروپین
•    استفاده از داروهای گروه اکسیم و توکسوگونین.( در تشنج های شدید کابیزول و لوبلین در عضله تزریق می شود).

در موارد مسمومیت ناشی از سموم فسفره باید از تزریق مورفین و مشتقات آن و به طور کلی سایر آرام بخش ها و مواد چربی دار به طور تغذیه ای اجتناب کرد.


3- مسمومیت ناشی از کاربامات ها
- علائم ناشی از مسمومیت کاربامات ها، بسیار شبیه علایمی است که در مسمومیت ناشی از سموم فسفره دیده می شود. کاهش ضربان قلب، همراه با اسهال و استفراغ است که ناشی از تحرک زیاد لوله گوارشی می باشد.سایر علایم شامل: لرزش، حرکات تشنجی در عضلات و افزایش ترشحات لوله های تنفسی، اشک، غدد بزاقی و غدد عرق می باشد.
- درمان مسمومیت: استفاده از آتروپین. بر خلاف سموم فسفره ، استفاده از اکسیم ها توصیه نمی شود.


4- مسمومیت ناشی از سموم گازی
- علایم ناشی از این سموم :
جریان شدید آب دهان، اشک چشم، اختلالات تنفسی، سردرد، سرگیجه، زیاد شدن ضربان قلب، سستی و ضعف طولانی.
-    پادزهر این سموم نیتریت سدیم می باشد.
گفتنی است که موارد ذکر شده ، فقط برای آشنایی با نحوه برخورد با مسمومیت ها بوده و برای انجام عملیات دقیق و حساب شده، که تضمین کننده حفظ جان یک فرد اشت، نیاز به آموزش های علمی، اصولی و کافی می باشد.



کشاورزان عزیز:
•    فقط سم توصیه شده توسط کارشناس را انتخاب کنید.
•    مطمئن شوید که برچسب روی ظرف سم ، دست نخورده و مندرجات آن با مقررات موجود مطابقت دارد.
•    فقط به مقداری که برای فصل جاری نیاز دارید، سم خریداری کنید. سموم موجود در انبار، باید به صورت دوره ای مورد بازدید قرار گرفته و از لحاظ پارگی بسته ها یا نشت سم از ظروف، بررسی شوند.
•    برای حمل و نقل سموم، فقط باید از خودروهای روباز ( مثل وانت) استفاده کرد . استفاده از اتومبیل سواری، مجاز نیست.
•    سموم باید در جای محفوظ که درب آن قفل دارد و دور از دسترس افراد غیر آگاه و کودکان نگه داری شود.
•    انبار باید خشک و خنک بوده و از محل نگه داری مواد غذایی و خوراک دام و محل نگه داری حیوانات به دور باشد.

سموم و آفت کش ها از چهار طریق امکان ورود و نفوذ به بدن را دارند: 1-    از راه تماس با پوست 2-    از راه دستگاه گوارش (خوردن یا آشامیدن) 3-    از راه دستگاه تنفس 4-    از راه چشم

منابع :
•    رخشانی، احسان. 1384 . اصول سم شناسی کشاورزی(آفت کش ها)، تهران، انتشارات فرهنگ جامع.
•    مسچی، مریم. 1386 . فهرست سموم مجاز کشور، تهران، انتشارات سازمان حفظ نباتات.
•    زند، اسکندر. موسوی، سید کریم . (1387) . علفکش ها و روش های کاربرد آن ها، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی